पु.ल. देशपांडे

                                                     ✂संकलन ~ 📌धर्मेंद्र मेश्राम
                                                    =======Ⓜ🅰🅿========

                                                 

                                                        ✒पु.ल. देशपांडे✒

                                         🎆जन्म नाव- पुरुषोत्तम लक्ष्मण देशपांडे

                                         🎆टोपणनाव- पु.ल.

 🎆जन्म-
             नोव्हेंबर ८, इ.स. १९१९ मुंबई

🎆मृत्यू-
           जून १२, इ.स. २००० पुणे

👮🏼कार्यक्षेत्र -
               नाटक, साहित्य, संगीत,विनोद, तत्त्वज्ञान, दूरचित्रवाणी

🎆वडील - लक्ष्मण देशपांडे

🎆पत्नी- सुनीता देशपांडे

✳हे लोकप्रिय मराठी लेखक, नाटककार, नट, कथा व पटकथाकार, दिग्दर्शक आणि संगीत दिग्दर्शक होते.

✳त्यांना महाराष्ट्राचे लाडके व्यक्तिमत्त्व असे म्हटले जायचे.

✳त्यांच्या आद्याक्षरांवरून महाराष्ट्रात ते प्रेमाने पु. ल. म्हणून ओळखले जातात.

✳ पु.ल.देशपांडे हे शिक्षक, लेखक, नट, नकलाकार, गायक, नाटककार, विनोदकार, कवी, पेटीवादक, संगीत दिग्दर्शक, वक्ते, खवय्ये, आणि रसिक श्रोते असे सर्वगुणसंपन्‍न होते.

✳त्यांनी आपल्या गुणांच्या जोरावर एकपात्री-बहुपात्री नाटक, चित्रपट, नभोवाणी, दूरचित्रवाणी अशा सर्व क्षेत्रांत अनेक आघाड्यांवर यश संपादन केले.

🔷जीवन

⭐गावदेवी, मुंबईत जन्मलेले पु ल. ऊर्फ भाई, पुण्याच्या फर्ग्युसन महाविद्यालयात आणि सांगलीच्या विलिंग्डन महाविद्यालयात शिकले.

⭐ ४० च्या दशकात साहित्यक्षेत्रात पदार्पण करण्यापूर्वी त्यांनी शाळेमध्ये शिक्षक या नात्यानेही काही काळ काम केले.

⭐मराठी साहित्य व संगीतातील उत्तुंग योगदानाव्यतिरिक्त पु.लं.चे आकाशवाणी, दूरदर्शन, नाट्य व चित्रपट क्षेत्रातील कार्य लक्षणीय आहे.

⭐ते उत्तम संवादिनी वादक होते, तसेच त्यांनी काही चित्रपटांचे संगीत दिग्दर्शनही केले.

🔶बालपण आणि शिक्षण

✴पु.ल.देशपांडे लहानपणापासूनच धष्टपुष्ट होते. वयाच्या दुसऱ्या वर्षी ते पाच वर्षांच्या मुलाएवढे दिसत.

✴मात्र ते अतोनात हुशार होते. सतत काही ना काही करत असत. त्यांना स्वस्थ बसण्यासाठी घरचे लोक पैसा देऊ करायचे, पण हे पैसे त्यांच्या नशिबात नसत.

✴आजोबांनी लिहून दिलेले आणि पु.लं.नी पाठ केलेले दहा-पंधरा ओळींचे पहिले भाषण पु.लं.नी वयाच्या पाचव्या वर्षी त्यांच्या शाळेत हावभावासहित खणखणीत आवाजात म्हणून दाखवले. अशी भाषणे सात वर्षे चालली.

✴त्यानंतर मात्र, वयाच्या बाराव्या वर्षापासून पु.ल.देशपांडे स्वतःची भाषणे स्वतःच लिहायला लागले, इतकेच नव्हे तर इतरांनाही भाषणे आणि संवाद लिहून देऊ लागले.

✴आपल्या घरात पु.ल.देशपांडे यांना खूप वाचन करायला आणि रेडिओवरील संगीत ऐकायला मिळाले.

✴शिवाय त्यांच्या घरी संगीताच्या बैठका होत असत. ते घरीच बाजाची पेटी शिकले.

✴टिळक मंदिरात एकदा बालगंधर्व आले असताना पु.लं.नी त्यांना पेटी वाजवून दाखवली.

✴बालगंधर्वांनी शाबासकी व भावी कलाजीवनासाठी शुभेच्छा दिल्या.

✴ लोकांच्या वागण्यातील विसंगती आणि हास्यास्पद गोष्टी हेरून पु.ल. त्या लोकांच्या नकला करायचे, म्हणून घरी कुणी आले असताना पुरुषोत्तम जवळ नसलेलाच बरा असे आईला वाटे.

✴पु.ल.देशपांड्यांची आई कारवारी, वडील कोल्हापूरचे आणि बहीण कोकणात दिलेली, त्यामुळे घरात भोजनात विविधता असे. यातूनच पु.ल. खाण्याचे शौकीन झाले.

✴वडिलांच्या मृत्यूमुळे पु.ल.देशपांडे गाण्याच्या, पेटीच्या व अन्य शिकवण्या करू लागले. ते शाळेत असल्यापासूनच भावगीते गायचे आणि गीतांना चाली लावायचे.

✴ कॉलेजात असताना त्यांनी राजा बढे यांच्या ’माझिया माहेरा जा‘ या कवितेला चाल लावली. आज ते गाणे मराठी भावसंगीतातला अनमोल ठेवा आहे.

✴ग.दि.माडगूळकरांनी लिहिलेल्या आणि भीमसेन जोशींनी गायलेल्या ’इंद्रायणी काठी‘ला पु.लं.नी चाल लावली होती. हेही गाणे अजरामर झाले.

✴ पार्ले टिळक विद्यालयातून माध्यमिक शिक्षण पूर्ण करून पु.ल., मुंबईतील इस्माईल युसुफ कॉलेजातून इंटर व सरकारी लॉ कॉलेजमधून एल्‌एल.बी. झाले, आणि कलेक्टर कचेरी व प्राप्तीकर विभागात काही काळ नोकरी करून पुण्याला आले.

✴त्यापूर्वी ते पेट्रोल रेशनिंग ऑफिसमध्ये कारकून आणि ओरिएंटल हायस्कूलमध्ये शिक्षक होते. पुण्याला आल्यावर त्यांनी फर्ग्युसन कॉलेजमधून बी.ए.आणि नंतर एम.ए. केले.

👔लेखक-अभिनेते-नाटककार म्हणून कारकीर्दींची सुरुवात

📻१९३७पासून नभोवाणीवर 📀पु.ल.देशपांडे छोट्या मोठ्या नाटिकांत भाग घेऊ लागले. त्या वर्षी त्यांनी अनंत काणेकरांच्या ’पैजार‘ या श्रुतिकेत काम केले.
📀१९४४ साली पु.लंनी लिहिलेले पहिले व्यक्तिचित्र - भट्या नागपूरकर - अभिरुची या नियतकालिकातून प्रसिद्ध झाले.
📀दरम्यान ’सत्यकथा‘मधून पुलंनी लिहिलेल्या ’जिन आणि गंगाकुमारी‘ ह्या लघुकथेने रसिक वाचकांचे लक्ष वेधून घेतले, आणि पु.ल. लेखक झाले.

📀फर्ग्युसनमध्ये असताना पु.ल.देशपांडे यांनी चिंतामण कोल्हटकरांच्या ’ललितकलाकुंज‘ व ’नाट्यनिकेतन‘ या नाट्यसंस्थांच्या नाटकांतून भूमिका करायला सुरुवात केली, आणि पु. ल. नट झाले.

📀१९४८साली पु.ल.देशपांडे यांनी ’तुका म्हणे आता‘ हे नाटक आणि ’बिचारे सौभद्र‘ हे प्रहसन लिहिले, आणि पु.ल. नाटककार झाले.

🎥चित्रपटसृष्टीत पदार्पण

📹१९४७ ते १९५४ या काळात ते चित्रपटात रमले. ’वंदे मातरम्‌‘, ’दूधभात‘ आणि ’गुळाच्या गणपती‘त ते त्यांच्या अष्टपैलू कामगिरीने प्रसिद्धीस आले.

📹चित्रपटाचे कथा, पटकथा, काव्य, संगीत, भूमिका आणि दिग्दर्शन सर्वच पुलंचे असे.

📹१९४७सालच्या मो.ग.रांगणेकरांच्या ’कुबेर‘ या चित्रपटाला संगीत देऊन पु.ल.देशपांडे संगीत दिग्दर्शक झाले. चित्रपटातील गाणी त्यांनी म्हटली होती. ते पार्श्वगायकही झाले होते.

📹वंदे मातरम्‌मध्ये पुल व त्यांच्या पत्‍नी सुनीताबाई यांच्या प्रमुख भूमिका होत्या.

📹पु.ल. गायक असलेले नायक होते. त्या भूमिकेमुळे पु.ल. चित्रपट‌ अभिनेते झाले. पु.ल.देशपांडे यांचा ’देवबाप्पा’ चित्रपटसृष्टीत अविस्मरणीय ठरला.

’नाच रे मोरा’ हे अवीट गोडीचे गाणे अजूनही मुलांचे आवडते गाणे आहे.

📹 ’पुढचं पाऊल‘ या चित्रपटात त्यांनी ’कृष्णा महारा‘ची भूमिका केली, आणि ते अभिनयसंपन्‍न नट म्हणून प्रसिद्धीस आले.

📻नभोवाणी आणि दूरचित्रवाणी

🔊१९३७पासून पुलंचा नभोवाणी संबंध आलाच होता.

🔊आता१९५५मध्ये पु.ल.देशपांडे ’आकाशवाणी‘त (ऑल इंडिया रेडिओत) नोकरीला लागले.

🔊 आकाशवाणीसाठी त्यांनी अनेक श्रुतिका लिहिल्या आणि भाषणे दिली.

🔊५६-५७मध्ये ते आकाशवाणीवर प्रमुख नाट्यनिर्माता झाले. बदलीवर दिल्लीला गेले असताना त्यांनी व सुनीताबाईंनी ’गडकरी दर्शन‘ नावाचा कार्यक्रम सादर केला.

🔊या कार्यक्रमातूनच ’बटाट्याची चाळ’चा जन्म झाला. बटाट्याच्या चाळीला अभूतपूर्व लोकप्रियता लाभली.

🔊१९५८मध्ये पुलंना आकाशवाणीने युनेस्कोच्या शिष्यवृत्तीवर मीडिया ऑफ मास कम्युनिकेशन या अभ्यासक्रमासाठी लंडनला बीबीसीकडे पाठवले.

📺१९५९मध्ये पु.ल.देशपांडे भारतातील पहिले दूरचित्रवाणी कार्यक्रम निर्माते झाले. दिल्ली दूरदर्शनवर सुरू झाले त्यावेळचा पहिला कार्यक्रम पुलंनी निर्मिला होता.

📺दूरदर्शनवरील बिर्जू महाराजांच्या नृत्याचा कार्यक्रम होता. संथगतीत सुरू झालेल्यानृत्याची लय वाढत वाढत चौपट झाली. अशा वेळी त्या द्रुतगतीतही तबला वाजवून पुलंनी आपले तबला प्रावीण्य दाखवून दिले.

🔔उल्लेखनीय

📺दूरदर्शनच्या पहिल्यावाहिल्या प्रसारणासाठी पंडित नेहरूंची दूरदर्शनसाठी मुलाखत घेणारे पुलं हे भारतीय दूरदर्शनचे पहिले मुलाखतकार होते.

🎹साहित्य अकादमी, संगीत नाटक अकादमी या दोहोंचे पुरस्कार मिळवणाऱ्या मोजक्या प्रतिभावंतात पुलंचा समावेश होतो.

📟मुंबईच्या ’नॅशनल सेंटर फॉर र्फॉर्मिंग आर्ट्‌स‘ (NCPA) या संस्थेत पुलंनी अनेक प्रयोग केले.

💽संशोधकांना आधारभूत होतील असे असंख्य संदर्भ, कलांचा इतिहास, ध्वनिफिती, मुलाखती, लेख आदी बरेच साहित्य पु.लंनी जमा करून ठेवले आहे.

📀मराठी नाटकाचा आरंभापासूनचा इतिहास त्यांनी अशा जबरदस्त प्रयत्‍नान्ती जमा केला की त्यांच्यावरून स्फूर्ती घेऊन भारतातील अनेक जणांनी त्यांच्या त्यांच्या प्रांतांतील कलांचा इतिहास जमा करून नोंदवायची सुरुवात केली.

🔉NCPAच्या रंगमंचावर पु.ल.देशपांडे यांनी देवगाणी, बैठकीची लावणी, दोन पिढ्यांची गायकी असे काही अनोखे कार्यक्रम सादर केले.

पु.ल. भाषाप्रेमी होते. त्यांना बंगाली,कानडी येत असल्याने ते त्या त्या समाजातील लोकांत सहज मिसळत.

🎓कार्य

💻चित्रपट
🎥१९४७ कुबेर मराठी अभिनय
🎥१९४८ भाग्यरेषा मराठी अभिनय
🎥१९४८ वंदे मातरम् मराठी अभिनय
🎥१९४९ जागा भाड्याने देणे आहे मराठी पटकथा, संवाद
🎥१९४९ मानाचे पान मराठी कथा-पटकथा-संवाद (ग.दि.माडगूळकरांसह); संगीत
🎥१९४९ मोठी माणसे मराठी संगीत
🎥१९५० गोकुळचा राजा मराठी कथा, पटकथा, संवाद
🎥१९५० जरा जपून मराठी पटकथा, संवाद
🎥१९५० जोहार मायबाप मराठी अभिनय
🎥१९५० नवरा बायको मराठी कथा, पटकथा, संवाद, संगीत
🎥१९५० पुढचं पाऊल मराठी पटकथा, संवाद(ग.दि.माडगूळकरांसह); अभिनय
🎥१९५० वर पाहिजे मराठी कथा (अच्युत रानडे यांच्यासह); संवाद
🎥१९५० देव पावला मराठी संगीत
🎥१९५२ दूधभात मराठी कथा, पटकथा, संवाद, गीतरचना, संगीत
🎥१९५२ घरधनी मराठी पटकथा, संवाद, गीतरचना, संगीत
🎥१९५२ संदेश हिंदी कथा, पटकथा, संवाद (संवादाचे हिंदी भाषांतर: मीर असगर अली)
🎥१९५३ देवबाप्पा मराठी पटकथा, संवाद, संगीत, गीतरचना(ग.दि.माडगूळकरांसह)
🎥१९५३ नवे बिऱ्हाड मराठी संवाद, संगीत
🎥१९५३ गुळाचा गणपती मराठी कथा, पटकथा, संवाद, संगीत, अभिनय, दिग्दर्शन
🎥१९५३ महात्मा मराठी, हिंदी, इंग्रजी कथा
🎥१९५३ अंमलदार मराठी पटकथा, संवाद, संगीत, अभिनय
🎥१९५३ माईसाहेब मराठी पटकथा, संवाद
🎥१९६० फूल और कलियाँ हिंदी कथा, पटकथा
🎥१९६३ आज और कल हिंदी कथा, पटकथा

📚लेख/कथा/कादंबरी

😀विनोद
📕खोगीरभरती (१९४९)
📕नस्ती उठाठेव (१९५२)
📕बटाट्याची चाळ (१९५८) 📕गोळाबेरीज (१९६०)
📕असा मी असामी (१९६४)
📕हसवणूक (१९६८)
📕खिल्ली (१९८२)
📕कोट्याधीश पु.ल. (१९९६)
📕अघळ पघळ (पुस्तक) (१९९८) 📕उरलं सुरलं (१९९९)
📕पुरचुंडी (१९९९)
📕मराठी वाङमयाचा (गाळीव) इतिहास (१९९४)

🚌प्रवासवर्णन
📘अपूर्वाई (१९६०)
📘पूर्वरंग (१९६३)
📘जावे त्यांच्या देशा (१९७४)
📘वंगचित्रे (१९७४)

👳व्यक्तिचित्रे
📓गणगोत (१९६६)
📓गुण गाईन आवडी (१९७५)
📓व्यक्ती आणि वल्ली (काल्पनिक) (१९६६)
📓मैत्र (१९९९)
📓आपुलकी (१९९९)
📓स्वागत (१९९९) कादंबरी
(अनुवाद)
📓काय वाट्टेल ते होईल (१९६२)
(मूळ लेखक: जॉर्ज पापाश्विली आणि हेलन पापाश्विली)
📓एका कोळियाने (१९६५) (मूळ कथा: The Old Man and the Sea लेखक : अर्नेस्ट हेमिंग्वे) कान्होजी आंग्रे चरित्र
📓गांधीजी (२ ऑक्टोबर १९७०)
📓रेडिओवरील भाषणे आणि श्रुतिका भाग १
📓रेडिओवरील भाषणे आणि श्रुतिका भाग २
📓रवींद्रनाथ : तीन व्याख्याने

💃🏽रंगमंच

👤एकपात्री प्रयोग
📔बटाट्याची चाळ (१९६१-- )
नाटक
📔तुका म्हणे आता (१९४८)
📔अंमलदार (नाटक) (१९५२) (मूळ लेखक - निकोलाय गोगोल) 📔भाग्यवान (१९५३)
📔तुझे आहे तुजपाशी (१९५७)
📔सुंदर मी होणार (१९५८)
📔पहिला राजा/आधे अधुरे (१९७६) (मूळ लेखक: जगदीशचंद्र माथुर)
📔तीन पैशाचा तमाशा (१९७८) (मूळ लेखक - बेर्टोल्ट ब्रेश्ट्)
📔राजा ओयदिपौस (१९७९) (मूळ लेखक - सोफोक्लीझ)
📔 ती फुलराणी (१९७४) (मूळ लेखक - जॉर्ज बर्नार्ड शॉ) (मूळ नाटक - पिग्मॅलियन)
📔एक झुंज वाऱ्याशी (१९९४)
📔वटवट (१९९९)

📚एकांकिका-संग्रह
📒मोठे मासे आणि छोटे मासे (१९५७)
📒विठ्ठल तो आला आला (१९६१) 📒आम्ही लटिके ना बोलू (१९७५)

👥लोकनाट्य
📓पुढारी पाहिजे (१९५१)
📓वाऱ्यावरची वरात

📚काही विनोदी कथा
📕एका रविवारची कहाणी
📕बिगरी ते मॅट्रिक
📕हरी तात्या मुंबईकर, पुणेकर का नागपूरकर?
📕म्हैस.
📕माझा शत्रुपक्ष
📕पाळीव प्राणी
📕पानवाला
📕काही नवे ग्रहयोग
📕माझे पौष्टिक जीवन
📕पेस्तन काका
📕रावसाहेब सखाराम गटणे
📕नामू परीट
📕उरलासुरला नारायण
📕अंतू बरवा

🏆पुरस्कार

🎓पद्मश्री सन्मान
🎓महाराष्ट्र भूषण
🎓साहित्य अकादमी
🎓महाराष्ट्र राज्य वाङमय पुरस्कार
🎓साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष
🎓विष्णुदास भावे यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ सांगलीचा अखिल भारतीय नाट्य विद्यामंदिर पु.ल.देशपांडे यांना हा पुरस्कार
-----------------------------------------------
       📚🎥📚🎥📚🎥📚
----------------Ⓜ🅰🅿----------------
       ⏪🙏🏼पुढे पाठवा🙏🏼⏩
=======Ⓜ🅰🅿========
                                                   www.jagtappravin.blogspot.in